مهران موذني - سکه‌هاي قديمي همواره ابزاري براي شناخت گذشته بوده‌اند. در هر دوره از تاريخ، حاکمان با ثبت تصاوير، شعارها و پيام‌هاي سياسي يا مذهبي براي ترويج و حفظ ايدئولوژي‌شان تلاش مي‌کردند. در يازدهمين نشست فرهنگي سرزمين مادري که در مؤسسه فرهنگي ميرداماد برگزار شد، به پيشينه ضرب سکه در استرآباد و داده‌هاي تاريخي اين سکه‌ها پرداخته شد. اين نشست با نطق دکتر آرش اميني و محمود اخوان مهدوي همراه بود که هر يک يافته‌هايشان در اين حوزه را ارائه کردند.

سکه‌شناسي در ايران

آرش اميني، پژوهشگر حوزه تاريخ که سخنران اصلي اين نشست بود، از بي‌توجهي به رشته سکه‌شناسي در نظام آکادميک کشور انتقاد کرد و گفت: اگرچه که تاريخ و باستان‌شناسي به صورت مستقيم با سکه‌شناسي در ارتباط است، اما سيستم دانشگاهي ما در رشته تاريخ، از مقطع کارشناسي تا دکتري هيچ واحدي در خصوص سکه‌شناسي وجود ندارد. البته در رشته باستان‌شناسي تنها 2 واحد در دوره کارشناسي درباره سکه‌شناسي وجود دارد. شرايط به گونه‌اي‌ست که اکثر افراد فعال و مجرب در اين حوزه در رشته‌هاي ديگري تحصيل داشته‌اند. آقاي کيارش غلامي که در رشته شيمي داراي مدرک دکتري هستند، کتاب هزارصفحه‌اي «سکه‎هاي اشکاني» را تأليف و 4 شاه اشکاني را براي نخستين‌بار معرفي کرده است.

اهميت سکه‌شناسي

آرش اميني در ادامه صحبت‌هايش به جنبه‌هاي مختلف سکه‌شناسي و اهميت آن در شناخت تاريخ پرداخت و عنوان کرد: سکه‌شناسي به شناخت خط‌هاي مختلف و باز کردن گره‌هاي تاريخي کمک مي‌کند. همچنين مي‌توانند ابزاري براي شناخت پادشاهان و حکام و نمادهاي ديني و مذهبي باشند. داشتن ظرافت‌هاي هنري نيز يکي از ويژگي‌هاي سکه‌هاي تاريخي است. برخي از سکه‌ها مانند سکه شاه سليمان صفوي به قدري زيبا هستند که انسان را مسحور خودشان مي‌کنند. از اين رو که حمل و نقل سکه‌ها مشکل بوده و بانک‌ها نيز هنوز پديد نيامده بودند، سکه‌ها به عنوان زيورآلات يا به لباس متصل شده و به گردن آويخته مي‌شدند. از اين جهت، سوراخ‌هايي نيز در آن‌ها ايجاد مي‌کردند. به طور مثال، نوعي از سکه به نام لارين وجود دارد که مشابه پنس موي خانم‌ها است و زن‌ها، در دوره صفوي و برخي دوره‌هاي ديگر به موهايشان وصل مي‌کردند. اين موضوع سبب مي‌شد تا اموال آن‌ها از دسترس راهزن‌ها دور بماند. البته سوراخ بودن و يا دسته (دستک) داشتن سکه‌ها از ارزش سکه‌ها مي‌کاهد. سکه‌ها در شناساندن نمادهاي ديني و مذهبي نيز کارايي دارند. به طور مثال عبارت «علي ولي اله» مانند بسياري از شعارهاي مذهبي روي سکه‌ها حکاکي مي‌شد. به خصوص در مناطقي مثل استرآباد که يکي از خاستگاه‌هاي تشيع به شمار مي‌رود. همچنين ضرب کردن سکه‌ها با نام پادشاه به رسميت و اقتدار پادشاه در هر حکومتي کمک مي‌کرده است. از اين رو، سکه‌ها منبعي براي شناخت پادشاهان نيز به شمار مي‌روند. طول دوره حکومت هر پادشاه در ميزان کميابي انواع سکه‌ها نيز تأثيرگذار است. به طور مثال، خسروپرويز حدود 30 سال پادشاه بود و از اين جهت، سکه‌هاي زيادي از او بر جاي مانده است. اما سکه‌هاي دخترش پوران‌دخت که تنها 1 سال حکومت کرد، بسيار کمياب هستند. جالب است که در اين منطقه نيز سکه‌هاي پوران‌دختي به ضرب جرجان نيز وجود دارند. گاهي نيز منفوريت پادشاهان در کميابي و در نتيجه، ارزشمندي سکه‌ها مؤثر است. به طور مثال، مردم از محمدعلي شاه که مخالف مشروطه بود، نفرت داشتند و سکه‌هاي تصويري او را زير پا مي‌سابيدند تا تصاوير او را محو کنند.

از اين رو، سکه‌هاي تصويري سالم محمدعلي شاه بسيار کمياب هستند.

سکه‌ها همچنين مشخص‌کننده محدوده‌هاي مرزي و دست‌به‌دست شدن شهرها هستند.

سکه‌هاي عثماني ضرب تبريز و تفليس نشان مي‌دهند که عثماني‌ها زماني اين دو شهر را در اختيار داشتند.

 اين موضوع درباره سکه‌هاي شيباني ضرب استرآباد و سکه‌هاي دراني ضرب مشهد نيز صادق است.

به طور کلي، دو عامل سبب مي‌شوند تا سکه‌ها سنديت تاريخي داشته باشند. يکي محل ضرب و ديگري تاريخ ضرب است. سکه‌هايي که اين دو مورد را ندارند، از سنديت کم‌تري برخوردارند.

ضراب‌ها و ضراب‌خانه‌هاي استرآباد

محمود اخوان مهدوي، پژوهشگر تاريخ و فرهنگ با ارائه مستنداتي از تاريخ استرآباد، ضراب‌ها و ضراب‌خانه‌هاي آن را زير ذره‌بين برد. وي در اين باره گفت: برهه‌هايي از تاريخ استرآباد براي ما بسيار مبهم است و جز نوشته‌هايي کلي، چيزي در دسترس ما نيست. اگرچه که استرآباد منطقه‌اي مهم و حاصلخيز بوده و در مسير تجاري بين خراسان تا آذربايجان قرار داشته، اما به دليل ناامني‌هاي آن، بيش‌تر به جنبه‌هاي سياسي و امنيتي‌اش پرداخته مي‌شد. اگر به ضرب سکه‌ها در استرآباد اشاره‌اي هم شده باشد نيز اغلب در زمان فتح اين شهر به دست پادشاهان مختلف بوده است. شهر استرآباد از قرون اوليه اسلامي داراي دارالحکومه بوده که ضراب‌خانه‌ها در آن واقع شده بودند. مستنداتي از دوره تيموري در دسترس داريم که دارالحکومه استرآباد در محله نعل‌بندانِ بزرگ مستقر بوده است. همچنين در دوره صفوي مجموعه دارالحکومه در محدوده پارک شهر فعلي و کاخ آغا محمد خان شکل مي‌گيرد که آن نيز در محدوده محله نعل‌بندان بزرگ واقع شده بود. البته تا کنون در متون تاريخي اطلاعات دقيقي درباره ضراب‌خانه استرآباد به دست نيامده است. هرچند که قطعاً اسنادي وجود داشته است. قديمي‌ترين اسناد ما درباره استرآباد به دوره سلجوقي باز مي‌گردد که متأسفانه با اينکه درباره بسياري از صاحب‌منصبان اين شهر در آن اطلاعات داده شده، اما چيزي از مسئولين ضرب سکه اين شهر براي گفتن ندارد. از دوره صفوي منشآتي نيز درباره اغلب صاحب‌منصبان استرآباد وجود دارد که آن‌ها نيز فاقد اطلاعاتي درباره مسئولين ضراب‌خانه‌هاي اين منطقه هستند.

البته در فرهنگ شفاهي گرگان خاندان معيري از نوادگان شخصي به نام محمدحسين معير استرآبادي در دوره محمدشاه قاجار هستند. در سندي نيز از ايشان با نام معيرالدوله نام برده شده است. همچنين در منابع زمان فتحعلي‌شاه به شخصي به نام استاد حسنعلي سکاک، پسر کربلايي رجبعلي سکاک در استرآباد اشاره شده که به عنوان استادکار به ضرب سکه اشتغال داشت.

روايات تاريخي سکه‌ها

آرش اميني در ادامه، برخي از يافته‌هاي تاريخي استرآباد که حاصل اطلاعات سکه‌ها هستند را عنوان کرد و افزود: اولين سکه استرآباد در سال 307 در زمان نصر بن احمد ساماني ضرب شده است. همچنين در سکه‌هايي که نام وشمگير در آن‌ها ذکر شده، نشان مي‌دهد که بين سال‌هاي 357 تا 367 که ظهيرالدوله بيستون بن وشمگير حکومت مي‌کرده، سکه‌هايي در اين منطقه با نام استارآباد ضرب مي‌شده است. همچنين نام طائع در اين سکه‌ها به ما مي‌گويند که اين حاکمان تحت سلطه سلسله عباسي بودند. با به قدرت رسيدن سلسله صفوي، ازبک‌ها نيز در قسمت‌هاي شمال شرقي ايران شروع به پيشروي کردند. شيبک خان شيباني که سردمدار ازبک‌ها بود و زماني با شاه اسماعيل هم وارد جنگ شد، قدم به قدم با گرفتن بخارا، بلخ و هرات به استرآباد نزديک شد. در نهايت ازبک‌ها در سال 914 استرآباد را فتح مي‌کنند. از ويژگي‌هاي سکه‌هاي ازبک‌ها واژه «شيرمرد» است که در سکه‌هايي از استرآباد با تاريخ 914 نيز وجود دارد. اگرچه که شاه اسماعيل شيبک را در سال 916 شکست داد، اما سکه‌اي با واژه شيرمرد و نام استرآباد و تاريخ همان سال وجود دارد که نشان مي‌دهد آن زمان اسماعيل هنوز به استرآباد نرسيده بود. همچنين يک سکه مسي ساييده‌شده مربوط به سال 917، يعني پس از پيروزي شاه اسماعيل وجود دارد که در آن واژه «دارالفتح» براي استرآباد به کار رفته است. اين در حالي است که استرآباد به «دارالمؤمنين» معروف بود. اين نشان مي‌دهد که صفويان از فتح استرآباد بسيار خرسند بودند. البته ازبک‌ها بعدها در زمان کوچ‌کونجي خان به صورت پارتيزاني به استرآباد حمله مي‌کنند و دوباره آن را به دست مي‌آورند. سکه‌اي به عنوان يک سند ارزشمند از اين دوره تاريخي در استرآباد وجود دارد که نام کوچ‌کونجي خان، واژه شيرمرد و تاريخ 933 بر آن حک شده است. اين در حالي است که در همان زمان همچنان شاه طهماسب بر سر قدرت بود. اين موضوع قدرت سکه‌شناسي در مشخص کردن نکات مبهم تاريخ را به ما نشان مي‌دهد.

همچنين اواخر دوره صفوي که سر و کله روس‌ها پيدا مي‌شود، طهماسب ثاني يا طهماسب ميرزا مناطق استرآباد، مازندران و گيلان را در پيمان سن‌پترزبورگ به روسيه تحت حاکميت پتر کبير واگذار مي‌کند. پتر کبير نيز افرادي را تحت عنوان فرماندار به اين مناطق مي‌فرستد. اگرچه که مرگ وي زود فرا مي‌رسد، اما طبق اسناد تاريخي، روس‌ها تا سال 1146 در استان‌هاي شمالي ما حضور داشتند. سکه‌اي با نام طهماسب ثاني در سال 1139 (2 سال پس از مرگ پتر کبير) در استرآباد وجود دارد که باور مذکور را نقض مي‌کند. چرا که نشان‌دهنده نفوذ بالاي طهماسب ثاني در استرآباد است. تا حدي که سکه‌هايي با نام خودش را در اين منطقه ضرب کرده است.

سکه‌هاي استرآباد

آرش اميني در انتها ضمن ارائه آماري از سکه‌هاي ضرب‌شده در استرآباد در دوره‌هاي مختلف اظهار داشت: در دوره ايلخاني از چنگيزخان 1 تيپ سکه ضرب استرآباد پيدا شده است. همچنين از احمد تکودار 1، ارغون 3، گيخاتو 1، غازان محمود 4، اولجايتو 3 و ابوسعيد 4 تيپ سکه ضرب استرآباد يافت شده است. پشت يکي از 3 تيپ سکه دوره ارغون، عبارت «علي ولي اله» حک شده که نشان مي‌دهد تشيع در استرآباد تنها مختص به دوره صفوي نبوده است. بلکه ديرينگي بيش‌تري در اين منطقه دارد.

از دوره تيموري سکه‌هاي بيش‌تري در اختيار ماست. از زمان حکومت تيمور 2 تيپ، شاهرخ 12 تيپ، بابر 6 تيپ، محمود ابن بابر 1 تيپ، ابوسعيد تيموري 3 تيپ، حسين بايقرا 11 تيپ، بديع‌الزمان ميرزا 1 تيپ، محمدحسين ميرزا 2 تيپ و فريدون حسين ميرزا 1 تيپ سکه ضرب استرآباد وجود دارد.

همچنين از دوره صفوي، از زمان شاه اسماعيل 14 تيپ، طهماسب 19 تيپ، محمد خدابنده 2 تيپ، شاه عباس 4 تيپ، طهماسب ثاني 2 تيپ و اسماعيل سوم 2 تيپ سکه ضرب استرآباد در دسترس ماست. و از دوره قاجاري، از محمدحسن خان 1 تيپ، آغا محممدخان 2 تيپ، باباخان (فتحعلي شاه متقدم) 1 تيپ، فتحعلي شاه 14 تيپ، محمدشاه 3 تيپ و ناصرالدين شاه 28 تيپ سکه پيدا شده است.

روي‌هم‌رفته، ضراب‌خانه استرآباد در طول تاريخ بسيار مهم بوده و در مقاطعي سکه طلا هم ضرب مي‌کرده. قطعاً نشست‌هاي تخصصي و فني ادواري در خصوص سکه‌هاي تاريخي استرآباد نقش مؤثري در ارائه يافته‌هاي جديد تاريخي، مبني بر اين سکه‌ها خواهد داشت.