سيدمحسن حسيني (برساووش) -  امروزه انرژي برق نقش مهمي در اقتصاد دارد و بر توسعه پايدار و رفاه جوامع مؤثر است و بر افزايش توليد ناخالص داخلي تأثير مستقيم دارد و يکي از مهم‌ترين شاخص‌هاي توسعه‌يافتگي هر کشور، در قالب مصرف سرانه برق آن نمود پيدا مي‌کند. ايران در حال‌ حاضر با 95 هزار مگاوات ظرفيت نصب‌شده توليد برق، در غرب آسيا رتبه 1، در آسيا رتبه 5 و در جهان رتبه 12 را از آن خود کرده است که از اين ميزان، با ظرفيت نصب‌شده بيش از 12 هزار مگاوات نيروگاه برقابي (که حدود 80 درصد آن مربوط به حوضه کارون بزرگ و دز است)، رتبه 2 منطقه غرب آسيا، رتبه 6 آسيا و رتبه 19 جهان را به خود اختصاص داده است. منابع عمده توليد برق در کشور ما انواع نيروگاه‌هاي حرارتي هستند که سهم 81 درصدي در تأمين برق کشور را برعهده دارند و از آنجا که انرژي لازم براي توليد برق در اين‌گونه نيروگاه‌ها از منابع نفت و گاز که از منابع غيرتجديدپذير هستند تأمين مي‌شود، گذشته از هزينه جاري بالا، آلودگي زيست‌محيطي نيز از عوارض آن است که دانشمندان و تصميم گيران را به فکر محدودسازي آن و گسترش نيروگاه‌هاي توليد برق پاک با حداقل هزينه جاري و بدون آلودگي زيست‌محيطي انداخته است. از جمله نيروگاه‌هاي پاک مي‌توان به استفاده از انرژي باد، خورشيد، برقابي، زيست‌توده، ژئوترمال و امواج دريا اشاره کرد که در اصطلاح به آن‌ها نيروگاه‌هاي تجديدپذير اطلاق مي‌شود. همچنين نيروگاه‌هاي هسته‌اي نيز در گروه نيروگاههاي بدون آلايندگي به شمار مي آيند. نيروگاه‌هاي تجديدپذير که نيروگاه‌هاي برقابي در آن‌ها نقش برجسته‌اي دارند، نسبت به نيروگاه‌هاي غير تجديد پذير داراي مزايايي هستند ازجمله: صرفه‌جويي در مصرف سوخت‌هاي فسيلي و کمک به حفظ محيط زيست با توجه به انتشار نزديک به صفر آلاينده‌ها و گازهاي گلخانه‌اي، توليد برق پاک (کاهش حدود 4 تن گاز محتوي کربن به ازاي هر مگاوات ظرفيت)، کاهش چشمگير در مصرف آب، حذف هزينه‌هاي سوخت و رقابت‌پذير شدن هزينه تمام‌شده برق، تنوع‌بخشي به منابع انرژي، کمک به پيک سايي و نيز جبران محدوديت ظرفيت توليد و انتقال گاز طبيعي در کشور. ميزان تلفات برق در کل شبکه انتقال و توزيع برق ايران، گرچه از 19 درصد در سال 1389 به 12 درصد در سال 1403 رسيده، با اين‌حال اين ميزان هنوز رقم بالايي است. لذا سرمايه‌گذاري در احداث نيروگاه به‌تنهايي نيازها را برآورده نمي‌کند و بايد علاوه بر نيروگاه، شبکه انتقال و توزيع نيروي برق نيز توسعه يابد. لذا براي حذف تلفات برق، موضوع حذف خطوط انتقال برق پيش کشيده مي‌شود. يعني با احداث نيروگاه‌هاي کوچک تجديدپذير، نقش انتقال نيروي برق و متعاقب آن، تلفات برق مرتبط با آن حذف مي‌گردد. نيروگاه‌هاي کوچک تجديدپذير علاوه بر موارد گفته‌شده براي نيروگاه‌هاي تجديدپذير، مزاياي ديگري نيز دارند که ازجمله آن‌ها مي‌توان به: تلفات کمتر در شبکه انتقال و توزيع برق به دليل توليد در مجاورت محل مصرف، کاهش نياز به احداث شبکه‌هاي جديد انتقال و توزيع برق، امکان استفاده از هر نوع منبع انرژي موجود در محل و نياز کمتر به انتقال منابع انرژي، تأمين برق اضطراري در صورت بروز خاموشي در شبکه (جبران عدم پايداري شبکه)، ارتقاء امنيت عرضه برق و تاب‌آوري سيستم برق در شرايط جنگي و اقدامات خرابکارانه و بروز سوانح طبيعي همچون سيل، زلزله و ريزگرد، قابليت اطمينان بيشتر به دليل اتکا به تعداد زيادي مولدهاي مستقل غيرمتمرکز، امکان تأمين برق کافي و باکيفيت در نقاط دوردست شبکه، امکان سرمايه‌گذاري توسط تعداد کثيري از آحاد جامعه و شرکت‌هاي کوچک، شکستن انحصار عرضه برق و در نتيجه رقابت بيشتر، بهره‌وري بيشتر، هزينه کمتر و برق ارزان‌تر براي مصرف‌کننده نهائي، امکان توسعه بازارهاي محلي انرژي و برق، تحول اجتماعي در مناطق محروم و کمک به ايجاد اشتغال‌هاي جديد اشاره کرد. از ميان نيروگاه‌هاي کوچک تجديدپذير، نيروگاه‌هاي برقابي کوچک مقياس در مناطقي مانند استان گلستان که داراي منابع و مجاري متعدد آب است، از گزينه‌هاي مطلوب و نيز حلقه‌اي در زنجيره -مديريت-يکپارچه-منابع-آب به شمار مي‌رود که بدون آن که آب مصرف شود، توان توليد برق را دارد.

نيروگاه‌هاي برقابي کوچک (SHP) (با ظرفيت کمتر از 10 مگاوات)، علاوه بر مزاياي مذکور در نيروگاه‌هاي تجديدپذير و نيروگاه‌هاي کوچک تجديدپذير، واجد مزاياي ديگري نيز هستند که برخي از آن‌ها عبارتند از: هزينه بهره‌برداري و نگهداري پايين، توليد مداوم انرژي در مسيرهاي جرياني و بادوام، امکان سرمايه‌گذاري توسط بخش خصوصي، توانايي سرمايه‌گذاري بخش خصوصي متناسب با ظرفيت نيروگاه، امکان اعطاء تسهيلات مالي توسط دولت، بومي‌سازي موفق و اقتصادي بخش قابل‌توجهي از فناوري‌هاي مورد نياز در کشور، وجود نگاه تکليفي و حمايتي وزارت نيرو به توسعه نيروگاه‌هاي تجديدپذير، ايجاد مشاغل و منافع محلي و مشارکت در توسعه صنعتي، امکان عقد قرارداد به‌صورت BOO (احداث، تملک و بهره برداري) و خريد تضميني برق توليدي توسط دولت. توليد انرژي برقابي نياز به بسترهايي دارد و پتانسيل‌هايي مانند کانال‌ها و خطوط لوله پاياب سدها، خطوط انتقال آب شرب، شبکه کانال‌هاي آبياري و زهکشي و پتانسيل مسير رودخانه‌ها به‌صورت جرياني، از عمده آن‌ها به شمار مي‌رود. استان گلستان داراي ويژگي‌هاي ژئومورفولوژيکي و هيدرولوژيکي براي توليد انرژي برقابي است که مورد اشاره قرار مي‌گيرد:

1- وجود تأسيسات آبي و مخازن و سدها: در استان گلستان 14 سد بزرگ مخزني شامل کوثر، شهيد چمران، بوستان، گلستان، شهيد ايمري، شهيد قرباني، نگارستان ، وشمگير، شهيد دستغيب، کرند، دانشمند، اينجه‌برون، تالاب - سد آلماگل و تالاب - سد آلاگل و سه سد تنظيمي لاستيکي در مسير گرگانرود به نام‌هاي گنبد، ديگچه و خواجه نفس احداث شده و در دست بهره‌برداري است. سدهاي در دست‌ساخت نرماب، آقدکش، مختومقلي فراغي(چايلي) و ميرداماد و سد در دست مطالعه بهارستان (قره چاي راميان) نيز مي توانند از ظرفيت‌هاي بالقوه احداث نيروگاه‌هاي جديد برقآبي کوچک، هرچند به صورت مقاطعي از سال، باشند.

2- وجود تأسيسات متعدد انتقال آب شرب در استان که تأمين آب شهرها و مجتمع‌هاي روستايي را برعهده دارند که مي‌توانند به‌عنوان ظرفيت‌هاي بالقوه احداث نيروگاه‌هاي جديد برقابي کوچک به شمار آيند.

3- وجود رودخانه‌هاي متعدد و با جريان دائمي با پتانسيل اختلاف ارتفاعي مناسب چند هزار متري و در نتيجه شيب مناسب رودخانه‌ها: در حوضه گرگانرود شامل زيرحوضه‌هاي: ساري سو، زاو، آجي سو، دوغ، اوغان، قلي تپه، نرماب، چلي چاي، خرمارود، قوري چاي، سياه جوي، زرين گل، کبود وال، محمدآباد، جعفرآباد و قرن‌آباد، حوضه آبريز قره‌سو شامل زيرحوضه‌هاي: گرمابدشت، نومل، باغ گلبن، زيارت، طول چشمه، توشن، انجيراب، شصتکلاته، کفشگيري، نوچمن، شموشک، نامن، مياندره، ايلوار، بالا جاده، پلنگ کرس، غاز محله و زوار دشت، حوضه آبريز شرق خليج گرگان شامل زيرحوضه‌هاي: سرکلاته (کارکنده)، باغو، سرمحله، کوه صحرا، گز، وطنا، مزنگ و نوکنده. حوضه آبريز نکارود عليا شامل: سرشاخه‌هاي چهارباغ، شاهکوه، رينو، باريک آب، ترودبار، پايين رودبار و گلدين دره و زير حوضه‌هاي حوضه آبريز اترک سفلي از ظرفيت‌هاي بالقوه احداث نيروگاه‌هاي جديد برقابي کوچک هستند ضمن آنکه بسياري از زيرحوضه‌هاي فوق‌الذکر، خود داراي سرشاخه‌هاي فرعي داراي جريان قابل‌توجه هستند. در برخي از اين رودخانه ها در سال‌هاي 1399 و 1400 مطالعات امکان سنجي توسط شرکت آب منطقه اي انجام شده و نزديک به 100 نقطه مناسب تشخيص داده شده است.

4- وجود درياي خزر و انرژي‌هاي نهفته در امواج آن نيز مي‌تواند به‌عنوان منبع در دسترس ديگر براي احداث نيروگاه‌هاي برقابي موردتوجه باشد.

با توجه به مطالب فوق، به نظر مي‌آيد که صدها نقطه قابل احداث نيروگاه‌هاي برقابي کوچک (و حتي متوسط) در استان گلستان وجود دارد که با برنامه‌ريزي و تصميم مسئولان مرتبط و همت سرمايه‌گذاران، مي‌تواند با مطالعه و اجراي مناسب، ظرفيتي بالغ‌بر 1000 مگاوات برق پاک و با مزاياي پيش گفته براي استان ايجاد کرده و ثروتي عظيم را نصيب استان و ساکنان آن نمايد. انشالله

کارشناس مسائل آب