اشاره: بمنظور قدرداني، ارزش گزاري و ياد و ذکر نام آناني که دل در گرو بهبود درآمد و زندگي مردم، توسعه و امنيت غذائي کشور داشتند، قطعا يکي از اين بزرگان مرحوم مهندس اسمعيل قره باغي بوده است ايشان از اولين گروه هاي تحصيل کرده بنيان گذار و آغاز کننده اصلاح علمي ارقام گندم در مملکت هستند که بنگاه اصلاح نباتات ايران را در سال 1309 خورشيدي بنانهاده و تا اوائل دهه 30 مسئوليت اين بنگاه تحقيقاتي را عهده دار بودند اين بنگاه در زمينه اصلاح نباتات زراعي و معرفي ارقام گندم از ميان توده هاي بومي گندم هاي ايران را پايه گذاري نمودند اين موسسه مهمتري بخش تحقيقات کشاورزي کشور محسوب مي گردد و قاطبه کشاورزان ايراني با آن آشنا از افزايش عملکرد و توليد ارقام گندم و ديگر گياهان زراعي معرفي شده نيز منتفع گرديدند اين بخش تحقيقاتي که بعدها به موسسه اصلاح تهيه نهال و بذر تغيير نام پيدا کرد هم اکنون تحت عنوان موسسه اصلاح وتهيه نهال و بذر و موسسه تحقيقاتي ديم و تعدادي شرکت بخش خصوص مسئوليت معرفي ارقام زراعي را زير نظر قانون بذر کشور با نظارت موسسه ثبت و گواهي بذر ونهال کشور اين وظيفه را عهده دار هستند. مقاله زير که به قلم مرحوم مهندس اسمعيل قره باغي در مجلّه فلاحت ( ماهيانه- علمي- فني- عملي) شماره يازدهم بهمن ماه 1316  سال پنجم چاپ گرديد باز تايپ و دردسترس علاقمندان قرار مي گيرد.

اسمعيل اسفندياري پور - مشاور وزير و مجري اسبق طرح گندم  (400-1392)

پاره بررسيها درباره گندمهاي ايران

در حدود يکسال است که اداره اصلاح نباتات تاسيس گرديده و يکي از مواد برنامه آن بررسي در کليه نباتات زراعي ميباشد. از آن جمله راجع غلات (مخصوصاً گندم) است که تقريبا از بدو تشکيل اداره فوق شروع شده و ميتوان آنرا بررسي مقدماتي يک ساله ناميد و اميد است که در آتيه دامنه آن توسعه يافته و تکميل گردد زيرا فقط با داشتن شناسايي کامل از يک نبات و پي بردن بموقعيت آن در محل کشت است که ميتوان باصلاحش مبادرت نمود. تنها اصلاح کورکورانه طبق مدل استاسيونهاي سلکسيوني خارجه نتيجه مکفي نخواهد بخشيد. بلکه در موقع بايد از کليه وسايلي که طبعيت در دسترس بشر گذارده است نيز استفاده نمود. البته ما در اينجا طرق مختلف سلکسيون از قبيل طريقه سلسله آشنايي (ژنه آلوژيک Genealogique) و غيره را انکار نميکنيم بلکه منظور ما اين است قبل از اينکه بطرق مختلفه متوسل شويم بايد نمونه (تيپ Types) هائيکه انواع محلي را تشکيل ميدهند مورد بررسي قرار دهيم.

زيرا تنها راه رسيدن بمقصود خوبي عمل و بررسي هاي دقيق نمونه هاي موجود، مي باشد. بعد از تشخيص بهترين نمونه Type در حدود همان بايد لينه پور Lignee pure انتخاب نمود براي تکميل نواقص آن به هيبريداسيون Hybridation متوسل شد. در غيراينصورت هيچکدام از طرقي که فعلا موجود است موفقيت را تامين نخواهند کرد.

ايران يکي از کشورهاي است که ثروتهاي طبيعي آن بکر مانده و تنوع بيشمار در نباتات زراعي (حتي در حدود يکنوع) نظر علماي دنيا را بخود جلب مينمايد و ايران را بمنزله يک مخزن ميشمارند، خود ما نيز بايد از ثروت طبيعي که در کشور ما موجود است حداکثر استفاده را ببريم در اين قسمت يگانه راه موفقيت چنانکه در بالا ذکر شد بررسي و بازرسي دقيقي در خصوص نباتات زراعي مي باشد.

نظر بکمي مدت و اينکه بيش از يکسال نيست که شروع کرده ايم گندم هاي اغلب نقاط ايران هنوز مورد بررسي ما قرار نگرفته فقط نواحي مخصوص که بررسي شده است بقرار ذيل مي باشند:

 حوزه طهران، خوزستان، گرگان علاوه بر اين در قسمت خراسان و سيستان نيز از بررسي هاي خانم روسي چابکو فسکايا نام که در سال 1924-25 ميلادي نموده ميتوان استفاده نمود. متاسفانه بررسي هاي عالم شهير روسي واويلوف که در سال 1916 راجع بگندمهاي ايران نموده تاکنون بطبع نرسيده بدينجهت نميتوان مورد استفاده قرارداد ما در اينجا بشرح خواص شکلي (مرفولوژيکي Morphologique) گندمهاي شهرستانهاي مختلف ميپردازيم.  بررسي خواص معرفه الحياتي و وطائف الاعضائي (بيولوژيک و فيزيولوژيک، Biologique  و Physiologique) آنها بيشتر از يکسال وقت لازم دارد. در اين قسمت برنامه صحيحي تنظيم شده و طبق آن در آتيه عمل مي شود.

منظور از نگاشتن اين قسمت متوجه نمودن متخصصين است که فعلا در اين رشته مشغول کار مي باشند و بدموقغ نيست که ايشان نيز نتيجه بررسي خود را بچاپ رسانيده تا بلاخره بتوان تبادل افکار نمود.

  قسمت اعظم گندمهاي فلات ايران جزء Triticum vulgare يعني گندمهاي نرم مي باشد و انواع ديگري هم داخل آنها وجود دارد. اگر نزديکي فلات ايران بمنشاء اصلي گندمهاي نرم( شمال هندوستان در دامنه غربي کوههاي هيماليا و هندوکوش افغانستان) در نظر گرفته شود علت وضعيت مزبور روشن ميگردد. زيرا فلات ايران کاملا در تحت نفوذ مرکز مزبور واقع گشته است. از مرکز فوق گندمهاي نرم بکليه نقاط ايران از طريق سيستان، خراسان (يا افغانستان، خراسان) قوچان، گرگان، مازندران به گيلان سمت قسمت شرقي و شمال شرقي آذربايجان داخل و تا دشت مغان استيلا پيدا ميکند. قسمتي از دشت مغان که در خاک روسيه واقع شده است نظير مغان ايران بوده فقط گندمهاي نرم در آنجا برتري يافته اند.دشت مغان را حد غربي انتشار گندمهاي نرم در ايران ميتوان ناميد و بعد از آن بطور خالص نبوده بلکه با گندمهاي سخت بطور مخلوط ديده ميشود.  از طرف ديگر گندمهاي نرم از راه بلوچستان به کرمان، شيراز، خوزستان منتشر شده اند. در اين نقاط نظر باختلاط با گندمهاي سخت بطور خالص پيدا نمي شود.

   گندمهاي سخت T.durum که منشاء اصلي آنها شمال شرقي افريقاست (حبشه) از دو طريق در فلات ايران نفوذ پيدا کرده اند. اول از راه بحرالروم، ترکيه، شمالغربي ايران، کردستان و لرستان شيوع پيدا کرده و همچنين داخل قفقاز شده گرجستان، ارمنستان، آذربايجان روسيه (غير از قسمت جنوب شرقي آن) تا کوههاي قفقاز استيلا پيدا نموده است. نکته جالب توجه اين است، راه انتشاريکه گندمهاي سخت در ايران ميپيمايد (مطلق  راه فوق) تقريبا مختصر بقسمت هاي غربي مي باشد و بطرف مشرق انتشار قابل توجهي ننموده است حتي بحوزه طهران نيز نرسيده چنانکه در حوزه طهران يک خوشه گندم سخت در زراعت پيدا نميشود. احتمال دارد حد شرقي انتشار آن ولاياتيکه در مغرب حوزه طهران قرار گرفته اند باشد گندمهاي سخت حوالي فوق يعني شمال غربي و قسمت غربي فلات ايران جزء تيپ بحرالروم هستند. طريق دوم از خوزستان شروع شده شيراز، کرمان، بلوچستان تا سيستان مي رسد.

 چنانکه در بالا ذکر شد در ايران فقط دو ناحيه است که نسبتا داراي گندمهاي سخت زياد هستند يکي در شمال ( آذربايجان) ديگري در جنوب (خوزستان) و در هر دو ناحيه از حيث خواص خارجي ( خواص بيولوژي و فيزيولوژي آنها هنوز بررسي نشده است) با هم خيلي فرق دارند در صورتيکه اگر در امتداد يک خط واقع مي شدند نبايد تفاوت زيادي بين آنها موجود باشد. چه انواع گندمهاي سخت که در شمال موجود است نظير گندمهاي سخت حوزه بحرالروم ولي انواع گندمهاي سخت جنوب بيشتر شبيه به تيپ افريقاي مرکزي ميباشد.

گندمهاي خوزستان مانند گندمهاي سخت افريقاي مرکزي بآساني مبتلا بزنگ (Puccinia glumarum, Puccinia tritici) مي شوند در صورتيکه گندمهاي سخت شمال ايران برعکس در مقابل زنگ استقامت دارند. نمونه هاي گندمهاي سخت هر دو ناحيه در مزرعه اصلاح نباتات کاشته شده و وضعيت فوق کاملا مشاهده گرديده است. گندمهاي سخت خوزستان در محل اصلي خود نيز مبتلا زنگ ميشوند. بدين ترتيب علاوه بر خواص شکلي (مرفولوژي Morphologie) از حيث ايمنيت در گندمهاي سخت هر دو قسمت کاملا با هم تفاوت دارند. نفوذ نباتات افريقائي در جنوب ايران تازگي ندارد. از بررسي که از طرف دانشمند فقيد روسي زايسف راجع به پنبه هاي عالم بعمل آمده است چنان نتيجه گرفته ميشود که پنبه هاي بومي ايران جزء تيپ افرايقائي است بدين ترتيب مقاوم مي شود که پنبه بدوا از افريقا به ايران وارد شده و بهمين مناسبت بعيد نيست که گندمهاي سخت جنوب ايران نيز بدين ترتيب پيدا شده باشند.

نظر به پرفوسور ک.ا.فلاکس برگر (K.A.Flaks berger) راجع بطرز انتشار گندمهاي سخت در ايران (کتاب مونوگرافي Monographie گندم در سال 1934 بطبع رسيده است) با حقيقت مطابقت نمي نمايد. در قسمت ايالات غربي کاملا صحيح ولي در جنوب و شمال شرق و مشرق محتاج به تصحيح مي باشد. بدين معني که مشاراليه آخرين خط انتشار گندمهاي سخت را در شمال ايران گرگان و قسمت شمال شرقي ايالت خراسان مي داند. در صورتيکه در نقاط مزبور گندم سخت وجود ندارد. علاوه بر اين قسمت جنوب (فارس و کرمان) و شرق (سيستان) ايران نيز از حوزه گندمهاي سخت خارج گرديده است. انتشار گندمهاي سخت در ايران بيشتر از آنست که پروفسور.ک.ا. فلاکس برگرK.A.Flaks berger نشان ميدهد.

نظر باينکه بررسي گندم تازه در ايران شروع شده است فقط بعد از تکميل آن در کليه نقاط ميتوان بطور قطع اظهار نظر نمود. ضمنا تذکر داده مي شود که گندمهاي سخت ايران بدون استثناء بهاره هستند ولي در عين حال داراي خواص مخصوص نيز مي باشند. بدين معني که اگر آنها را در اواسط و اواخر بهار بکارند (يعني دير) نتيجه گرفته نخواهد شد. حتي مانند غلات پاييزه ساقع تشکيل نمي دهد اگر احيانا ساقه هم بدهد محصول نخواهد داد. محصول مکفي فقط در کشت پاييزه بدست مي آيد از طرف ديگر چون زمستان در نواحي که زراعت گندمهاي سخت معمول است سخت نميگذرد (فقط نواحي نسبتا کم ارتفاع را اشغال مينمايد) و صدمه بآنها وارد نمي آيد بدينجهت آنها را ميتوان عملا پاييزه دانست.

گندمهاي نرم ايران نژادهاي پاييزه و بهاره دارند و همچنين نژآدهائي که کاملا شبيه(از حيث خواص معرفه الحياتي فوق) بسخت هستند وجود دارد بدين ترتيب مجددا ثابت مي شود که تنوع گندمهاي نرم در ايران علاوه بر خواص شکلي از حيث خواص معرفه الحياتي و وظايف الاعضائي نيز بيشتر از گندمهاي سخت مي باشد. (مانده دارد)

اسمعيل قره باغي

بهمن سال 1316 خورشيدي