سيد محسن حسيني (برساووش)

همه ساله و چندين بار در هرسال، با بارش شديد باران که عمدتا ناشي از اثرات تغييرات اقليمي بوده و با روند فعلي دستکاري انسان در اتمسفر -با افزايش گازهاي گلخانه اي -  در حال تشديد است، شاهد ايجاد روانابهاي مزاحم و يا خطرناک در معابر شهري استان هستيم.  از دلايل اصلي اين امر، صرفنظر از شدت و مدت بارش،  سطح عايق زياد در شهرهاي استان است که در اثر آن نفوذ آب به آبخوان‎هاي زير زميني به شدت کاهش مي‎يابد و نتيجه آن افزايش چند برابري رواناب ناشي از بارندگي در مقايسه با اراضي طبيعي است. افزايش رواناب در شهرها مشکلاتي را براي شهروندان به وجود مي‎آورد که اختلال در رفت و آمد و آبگرفتگي معابر، واحدهاي اداري، مسکوني و تجاري از جمله آنهاست و در زمان شدت بارندگي نيز با تبديل خيابان‎ها به مسير سيلاب، عملا خسارت‎هاي زيادي به شهرها و شهروندان وارد مي‎شود. براي پيشگيري از اين خسارت‎ها، معمولا طراحان شهري در زمان تهيه طرحهاي توسعه و عمران شهري، به ابعاد جداول هدايت و دفع آب‎هاي سطحي توجه کرده و سعي مي‎کنند شبکه زهکشي شهري را با سطح مقطع بالاتر طراحي و اجرا نمايند که اين خود موجب افزايش هزينه‎هاي شهري شده و در مواردي نيز امکان اجرا با محدوديت مواجه است.

علاوه بر مقدار جريان آب ‎سطحي در زمان بارندگي، کيفيت آن نيز مورد توجه است. رواناب جاري شده در محدوده شهري با توجه به انواع آلاينده‌ها در مسير خود ، همراه خود مقدار زيادي آلودگي حمل مي‎کند و اين آب آلوده نهايتا به اراضي و رودخانه‎ها راه مي‎يابد و موجب تخريب محيط‎زيست مي‎شود. استان گلستان داراي 36 شهر و جمعيت شهرنشين بالغ بر 1.2 ‎ميليون نفر است. شهرهاي استان به دليل نزديکي به هم، بر شهرها و روستاهاي پايين‎دست خود هم اثر مي‎گذارند و در زمان وقوع بارش، در مدت زمان کمي، رواناب با دبي بالا در معابر شهري به راه افتاده و مشکلات زيادي را به وجود مي‎آورد.  يکي از راهکارهاي حل و يا تخفيف اين مشکل، کاهش  رواناب از مبدا و يا از نيمه‎هاي راه است، که يکي از حلقه هاي زنجير مديريت-يکپارچه_منابع-آب به شمار مي رود. مبناي اين راهکار اين است که قبل از اينکه رواناب جاري شود و يا در نيمه راه خود، به نحوي حذف شده و به رواناب سطحي تبديل نشود. در اين راستا پيشنهادهايي چند براي متوليان شهرسازي استان و نيز شهرداران محترم ارائه مي‎شود که اميد است مورد توجه قرار گيرد. اين راهکارها نه تنها از مشکلات  رواناب‎هاي شهري مي‎کاهد، بلکه به اهداف ديگري مانند  تغذيه سفره‎هاي زيرزميني و کاهش آلودگي منابع آب نيز توجه دارد که رسيدن به اهداف مديريت يکپارچه منابع آب را تسهيل مي کند.

1- سطوح وسيعي از محدوده شهرها متعلق به فضاي اشغال شده توسط بام واحدهاي اداري، مسکوني، آموزشي و تجاري است. هدايت آب باران خارج شده از ناودان ها و ذخيره در مخازن به منظور آبياري فضاهاي سبز و مصارف ديگر از روش‎هاي کاهش رواناب شهري است. نمونه‎هايي از اين روش در استان گلستان تحت عنوان «لاري» قدمت طولاني دارد.

2- تبديل پوشش غيرقابل نفوذ حياط واحدهاي مسکوني، اداري، آموزشي و تجاري، به پازل‎هاي نفوذپذير و يا سنگريزه‎هاي مناسب، کاهش رواناب را به دنبال دارد.

3 - حفر چاه‎هاي جاذب رواناب ناشي از بارندگي در مجتمعهاي تجاري، آموزشي، مسکوني و اداري، موجب مي شود...

 آب باران به جاي روان شدن، در اين چاه‎ها به دام افتاده و آبخوان‎ها را تغذيه کند. رعايت مسائل ايمني در حفر و نگهداري اين چاه‎ها ضروري است.

4 - پياده‎روها نيز سطوح غيرقابل نفوذي هستند که  روانابي با جريان بالا توليد مي‎کنند. شيب‎بندي پياده‎رو براي هدايت رواناب جاري شده، به فضاي سبز موجود در آنها، از راهکارهاي کاهش رواناب  شهري به شمار مي‎آيد. همچنين کاهش سطوح نفوذ ناپذير پياده‎روها، با استفاده از پازل خشکه کار که بر روي بستري از ماسه‎بادي فرش مي‎شود و بين هر دو قطعه، فضايي خالي وجود دارد که با ماسه و يا پوشش گياهي پر مي‎شود و به آب اجازه مي‎دهد به جاي روان شدن، از خلال سطح مفروش نفوذ کند، راهکار ديگري در کاهش رواناب به شمار مي‎رود.

5 -  سطح خيابان‎ها تا 25 درصد از سطوح غيرقابل نفوذ محدوده شهري را تشکيل مي‎دهد که منبع بزرگي از سيلاب‎ها را در سطح شهر به وجود مي‎آورد. با اصلاحات هندسي در خيابان‎ها از جمله آن که بلوارهاي وسط خيابان و فضاي سبز کنار خيابان پايين‎تر از سطح خيابان ساخته شوند، بخشي از رواناب‎هاي سطحي به اين سطوح هدايت‎شده و نفوذ مي‎يابد و مانع از انباشته شدن سيلاب‎ها شده و در آبياري فضاي سبز نيز صرفه‎جويي به عمل مي‎آيد.

6 - در شهرهايي مانند گرگان که داراي قنوات متروکه متعدد است، هدايت‎بخشي از رواناب‎هاي خيابان‎ها به اين قنوات، کاهش رواناب شهري و تغذيه سفره‎هاي زيرزميني را به دنبال دارد.

7 - در شهرهاي کوهپايه اي که بر روي مخروط افکنه ها ايجاد شده، بدليل نفوذپذيري زياد زمين، مي توان با حفر چاههاي جاذب در مسير جداول هدايت آبهاي سطحي، بخشي از رواناب را به جاي هدايت، به نفوذ وادار کرد.

بخشي از اين پيشنهادها نيازمند منابع مالي توسط دولت و شهرداري‎ها نيست بلکه با پيش‎بيني در طرح‎هاي توسعه و عمران شهرها و وضع برخي مقررات مانند شرايط پايان کار ساخت و ساز و يا اعطاي تسهيلات قابل دسترسي است و برخي از راهکارها، ميزان هزينه‎هاي عمراني و جاري شهري مانند ساخت جداول عريض و عميق هدايت و دفع آب سطحي را کاهش هم مي‎دهد. لازم به ذکر است که اجراي هر يک از راهکارهاي ارايه شده نيازمند بررسي، مطالعه و طراحي ويژه در محل اجراي خود است. در خاتمه ذکر اين نکته ضروري است که باران، سيل و استان گلستان، همراهي تاريخي با يکديگر دارند و چنانچه همزيستي مسالمت‎آميز با سيل در شهرها و مديريت-يکپارچه-منابع- آب در دستور کار مديران و کارشناسان و عموم شهروندان قرار گيرد، شهرهايي به مراتب امن‎تر و زيباتر خواهيم داشت.

کارشناس مسائل آب