حاج آخوند ناصر قزل

 

مقدمه 

تکفير يکي از موضوعات حساس و بغرنج در حوزه انديشه اسلامي است که از آغاز تاريخ اسلام  تا روزگار کنوني همواره چالشهايي عميق در عرصه هاي اعتقادي اجتماعي و سياسي به دنبال  داشته است. اين پديده که در صورت استفاده صحيح ميتواند جنبه اي از نقد عقايد انحرافي را در  بر بگيرد، متأسفانه در طول تاريخ به ابزاري براي تفرقه و نزاع ميان فرق اسلامي تبديل شده  است. در دوران معاصر با ظهور و گسترش جريانهاي فکري افراط گرا که به شيوه اي گزينشي  تقطيع شده و غير منسجم از منابع ديني قرآن سنت و آراء (صحابه برداشت ميکنند، مفهوم  تکفير به شدت مورد سوء استفاده قرار گرفته و از چارچوبهاي علمي و فقهي خود خارج شده  است. اين سوء استفاده منجر به صدور احکام تکفير عليه گروههاي وسيعي از مسلمانان از  جمله شيعيان صوفيان و حتي ديگر فرق اهل سنت شده است.  اين پژوهش به صورت ويژه با تمرکز بر ديدگاهها و مباني فقهي و کلامي اهل سنت به بررسي  دقيق مباني نظري انگيزه هاي پنهان و آشکار و پيامدهاي ويرانگر پديده تکفير افراطي پرداخته و  نقش مخرب آن را در تضعيف وحدت ايجاد بي ثباتي سياسي و امنيت اجتماعي مسلمانان  تحليل ميکند. هدف اصلي ارائه يک چارچوب نظري مستحکم براي رد تکفير عشوايي و دفاع از  اصول اعتدال اسلامي است. 

 

1. مفهوم تکفير و ماهيت آن در منابع اسلامي 

براي درک ابعاد مسئله ابتدا بايد تعريف دقيق تکفير را در ادبيات ديني جستجو کرد. 

1.1. معناي لغوي و اصطلاحي 

تکفير در لغت عربي از ريشه «کفر» است که به معناي پوشاندن پنهان کردن و انکار کردن حقيقت است. در اصطلاح شرعي و کلامي تکفير عبارت است از نسبت دادن حکم کفر خروج از  دايره اسلام به شخصي که ظاهراً شهادتين گواهي به توحيد و رسالت را بر زبان آورده و به  اسلام انتساب دارد. اين حکم داراي سنگين ترين تبعات شرعي است؛ زيرا مستلزم حليت خون  مال و نکاح فرد است.

1.2. جايگاه داوري در قرآن کريم 

قرآن کريم در چندين آيه داوري نهايي در باب ايمان و کفر را منحصر به خداوند متعال دانسته و  انسانها را از شتاب زدگي در صدور احکام قطعي منع کرده است. اين آيات بنيان اصلي احتياط  در باب تکفير را تشکيل ميدهند . (حج: 69) إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ 

اين آيه صراحت دارد که اختلاف در مباني اعتقادي داوري نهايي اش در قيامت توسط خداوند  صورت خواهد گرفت. همچنين قرآن بر اين نکته تأکيد ميکند که اسلام آوردن فرد در ظاهر  پذيرفته است: «قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُل لَّمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِن قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي  قلوبِكُمْ» (حجرات (14) اين آيه نشان ميدهد که مرز ايمان قلبي و اسلام ظاهري از دسترس  انسانها خارج است. 

1.3. هشدارهاي نبوي درباره تکفير ناحق 

در سنت نبوي (ص) روايات متعددي وجود دارد که به مثابه خطوط قرمز مسلمانان را از تکفير  يکديگر بر حذر ميدارد مشهورترين اين احاديث حديثي است که در صحيحين و سنن آمده  است. 

من قال لأخيه يا كافر فقد باء بها أحدهما» 

اين حديث به طور واضح هشدار ميدهد که اگر فرد مورد خطاب واقعاً کافر نباشد، حکم کفر به  خود گوينده باز ميگردد. اين قاعده اسلامي که از اصول محکم در فقه اهل سنت محسوب  مي شود بر لزوم وجود دليل قطعي و يقين در حکم تکفير تأکيد دارد؛ زيرا گناه نسبت دادن کفر  به مؤمن هم سنگ کفر ناشي از انکار اصول دين تلقي شده است. 

 

2. ديدگاه علماي اهل سنت درباره تکفير 

علماي بزرگ اهل سنت اعم از متقدمان و متأخران همواره در مواجهه با پديده تکفير رويکردي  بسيار سخت گيرانه احتياط آميز و اصولي را اتخاذ کرده اند. آنان معيارهاي بسيار دشواري را براي  حکم به کفر فرد مسلمان تعيين کرده اند. 

2.1 رويکرد فقهي مذاهب اربعه 

مذاهب چهارگانه فقهي اهل سنت در مورد حدود تکفير اجماع عملي دارند که آن پرهيز از  تکفير به واسطه گناه کبيره يا مسائل اختلافي است.

فقه حنفي 

امام ابوحنيفه (ره) بنيان گذار اين مذهب در اين زمينه صريحاً اعلام موضع کرده است: 

هيچ کس از اهل قبله مسلماني که رو به قبله نماز ميخواند را به سبب  گناهي کافر نخوانيد؛ زيرا تکفير با نيت قلبي در ارتباط است.» 

اين رويکرد بر اين اصل استوار است که اعمال و گناهان کبيره فرد را فاسق مي سازد، نه کافر  مادامي که انکار ضروريات دين نکرده باشد. 

فقه مالکي 

امام مالک (ره) و اصحاب او سخت ترين موضع را در برابر تکفير داشتند آنان معتقد بودند که تا  زماني که فرد شهادتين را قبول دارد و اعتقاد به اصول دين دارد حتي اگر مرتکب کبائر شود از  دايره اسلام خارج نيست. 

فقه شافعي و حنبلي 

فقهاي شافعي و حنبلي نيز تأکيد کرده اند که بايد ميان «فسق» نافرماني بزرگ و «کفر» خروج  از دين  تمايز دقيقي قائل شد بدعت گذاري (ابتداع) نيز اگر در حد انکار اصول اساسي نباشد.  موجب تکفير نميشود ابن تيميه هر چند در برخي مسائل با ديگران تفاوت دارد، اما در مورد  تکفير صرفاً به خاطر گناه يا تأويل سخت محتاط بوده است. 

2.2 رويکرد کلامي (اشاعره و ماتريديه )

در حوزه علم کلام که مبناي اصلي اعتقادي اهل سنت است تعريف ايمان تعيين کننده مرز  خروج از اسلام است. 

تعريف ايمان: اکثريت متکلمان اهل سنت اشاعره و ماتريديه بر تعريف اهل سنت از ايمان  تأکيد دارند که عبارت است از تصديق قلبي اقرار زباني و عمل به ارکان اگرچه تعريف ايمان  نزد آنان محل مناقشه است اما نکته مشترک پذيرش اين امر است که :

1- انکار قلبي:

خروج از اسلام زماني قطعي  است که فرد اصول دين توحيد، نبوت، معاد را  به صورت قلبي انکار کند. 

2- بدعت ها و فرقه ها:

بسياري از اختلافات کلامي مانند کيفيت رؤيت خدا يا جبر و اختيار  موجب کفر نميشود؛ بلکه اين مسائل در چارچوب اهل سنت مصداق «بدعت» يا  اختلاف نظر اجتهادي» باقي ميماند. 

امام ابوالحسن اشعري   در مقالات الاسلاميين و امام ابومنصور ماتريدي در کتاب التوحيد به تفصيل تلاش کرده اند تا مرزهاي کفر و اسلام را مشخص کنند و اصلي ترين دشمنان خود را  خوارج و معتزله که در تکفير مسلمانان افراط ميکردند معرفي نمايند. 

3. خواستگاه تاريخي جريانهاي تکفيري 

پديده تکفير افراطي پديده اي نوظهور نيست بلکه ريشه هاي عميقي در تاريخ اسلام دارد که جريانهاي معاصر صرفاً بازتوليد کننده هاي آن هستند. 

3.1 ريشه در خوارج صدر اسلام 

نخستين و مهمترين سابقه تاريخي براي جريانهاي تکفيري ظهور خوارج است. آنان پس از  واقعه حکميت در جنگ صفين، علي بن ابي طالب (ع) و تمامي کساني که به حکميت تن  دادند را به دليل ترک حکميت خدا و انتخاب حکميت انسان تکفير کردند. شعار معروف آنان  اين بود:  لا حکم الا لله اين گروه با تحريف مفهوم تحکيم شريعت، فتواي خروج بر حاکم  و تکفير مسلمين را صادر کردند. 

3.2 امتداد تاريخي و ظهور متأخر 

در طول قرون متمادي انديشه هاي تکفيري به طور پراکنده در برخي گروه هاي متعصب يا در  مناقشات کلامي شديد وجود داشته است. با اين حال شکل گيري جريانهاي تکفيري مدرن در  قرن اخير با پيوند خوردن افراط گرايي ديني با اهداف سياسي خاص شدت يافت. 

1- جنبش وهابيت اوليه: 

 در قرن هجدهم محمد بن عبدالوهاب با تمرکز بر نفي بدعات و  شرک و گاهي حتي توسل به قبور و برخي اعمال صوفيانه اقدام به تکفير گسترده اهل  سنت محلي عثمانيها و شيعيان نمود. 

2-جريانهاي مدرن سياسي:

در دهه هاي اخير گروه هايي چون سازمان «القاعده» و  «داعش» دولت اسلامي عراق و شام با برداشتهاي سلفي جهادي اين انديشه را به  اوج خشونت رساندند. اين گروه ها نه تنها شيعيان را بلکه اکثريت قريب به اتفاق اهل  سنت را که با عقايد آنان همسو نيستند از جمله علماي الازهر و مراجع سنتي مرتد و  کافر مي دانند. 

 

4. انگيزه ها و اهداف جريانهاي تکفيري 

جريانهاي افراطي معمولاً اهداف ايدئولوژيک و سياسي خاصي را دنبال ميکنند که مفاهيم ديني  صرفا پوششي براي آن اهداف است. 

4.1. سلطه فکري و ايدئولوژيک 

هدف اصلي اين جريانها انحصار حقيقت ديني در چارچوب فهم محدود و تقطيع شده خودشان است. -حذف مخالفان فکري: تکفير ابزاري براي از ميان برداشتن هرگونه صداي مخالف و  جلوگيري از گفت وگوي سالم فکري است. اگر مخالفان کافر باشند نابودي آنها واجب  کفايي ميشود. 

-تأسيس جامعه ديني ايده: آل آنان معتقدند که براي برپايي دولت اسلامي حقيقي بايد  تمام پيروان عقايد ديگر اعم از مسلمان يا غير مسلمان حذف يا وادار به تبعيت مطلق  شوند. 

4.2 .اهداف سياسي و ژئوپليتيک 

تكفير افراطي اغلب به عنوان يک استراتژي سياسي براي کسب قدرت يا تضعيف دولتهاي رقيب  به کار مي رود.

تضعيف دولتهاي ملي: از طريق متهم کردن دولتهاي موجود به طاغوت يا «مرتد»  مشروعيت حکومتي آنها را از بين ميبرند و زمينه ساز ناامني و فروپاشي ساختارهاي  دولتي ميشوند.

 تجزيه جوامع اسلامي: با تکفير فرق و مذاهب مختلف شکافهاي هويتي جامعه اسلامي  تشديد شده و امت به گروههاي متخاصم تقسيم ميگردد که تسهيل کننده دخالت  قدرتهاي خارجي است. 

4.3. تخريب چهره اسلام 

نتايج اعمال       اين گروه ها مانند قتل عامهاي مذهبي و انفجارهاي تروريستي، موجب تخريب  گسترده و نابخشودني چهره اسلام رحماني و اعتدالي در سطح جهان شده و به اسلام هراسي  دامن مي زند. 

 

5. مضرات و آثار تکفير افراطي در جامعه 

آثار تکفير افراطي فراتر از مباحث صرفاً کلامي است و عملاً پيکره، اجتماعي، سياسي و فرهنگي  جوامع مسلمان را هدف قرار ميدهد.

5.1 .آثار اجتماعي فرسايش اعتماد و انسجام 

تکفير افراطي بزرگترين عامل تضعيف بنيانهاي اجتماعي است. فرقه  و درگيريهاي داخلي: زماني که بخشي از جامعه  بخش ديگر را کافر مي داند جنگ  داخلي اجتناب ناپذير ميشود. اين امر منجر به درگيريهاي مذهبي و فرقه اي مانند آنچه  در عراق، سوريه و يمن رخ داده است ميشود.

 رشد بي اعتمادي و نفرت مذهبي: ايجاد اين باور که همسايه  دوست يا خويشاوند ممکن  است کافر يا مرتد باشد شبکه هاي اعتماد اجتماعي را از بين ميبرد و نفرت مذهبي  ريشه دار ميشود.

 کاهش سرمايه اجتماعي: مؤسسات مردمي مساجد مدارس ديني و نهادهاي محلي در  اثر اين شکافها کارايي خود را از دست ميدهند و جامعه دچار بي نظمي عملي ميگردد. 

5.2 .آثار سياسي بي ثباتي و مداخله خارجي 

در سطح سياسي پيامدهاي تکفير مستقيم و ويرانگر است.  تضعيف اقتدار دولت اسلامي: دولتها ناچارند بخش عمده منابع خود را صرف مبارزه با  شورشيان داخلي کنند که خود را مجري امر خدا ميدانند نه خائن به ملت 

فراهم سازي  زمينه براي دخالت بيگانگان: ناامني و جنگ داخلي در جهان اسلام، اغلب  بهانه اي براي مداخله قدرتهاي جهاني تحت عنوان مبارزه با تروريسم يا تأمين ثبات  منطقه اي فراهم مي آورد. 

5.3 .آثار فرهنگي و فکري رکود انديشه 

تکفير افراطي به طور مستقيم با اجتهاد و عقلانيت ديني در تعارض است.

 بسته شدن باب اجتهاد: ترس از صدور حکم تکفير بر اساس تفسيرهاي نو باعث ميشود  عالمان و متفکران از طرح ديدگاههاي نو يا بازنگري در تفاسير سنتي هراس داشته باشند.

  تخريب وجهه اسلام اعتدالي: چهره اي از اسلام ارائه ميشود که مبتني بر خشونت  جاهليت و عدم تحمل تفاوت است که سخت ترين ضربه به دعوت اسلامي است. 

 

6. رويکرد قرآن در مقابله با تکفير 

قرآن کريم با ارائه مباني توحيدي و عدالت محور روش صحيح برخورد با اختلاف نظر را آموزش  مي دهد.

6.1 محوريت هدايت فردي در برابر گمراهي ديگران: قرآن بر مسئوليت فردي در قبال هدايت خويش تأکيد دارد و گمراهي ديگران را بر هدايت شده  بار نمي کند 

مائده: (105) لَيْسَ عَلَيْكُم مَّنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ 

اين آيه نشان ميدهد که تمرکز نبايد بر اثبات گمراهي ديگران باشد بلکه بر حفظ مسير هدايت  شخصي استوار است. 

6.2. اهميت نيت و عمل صالح

ايمان حقيقي در قرآن بيش از اعتقاد خشک کلامي بر پيوند قلب با عمل صالح استوار است.  مادامي که اعمال فرد نشان دهنده التزام به اصول اساسي  اسلام است حکم به خروج او تنها در  صلاحيت حکمي الهي در آخرت باقي ميماند. 

 

شيوه مقابله با افراط گرايي تکفيري 

مقابله با تکفير افراطي نيازمند يک استراتژي چندوجهي است که هم جنبه هاي علمي و هم ابعاد اجتماعي سياسي را پوشش دهد. 

7.1. بازگشت به فهم اصيل و معتدل قرآن و سنت 

نخستين گام خلع سلاح فکري جريانهاي تکفيري از طريق ارائه تفسيري جامع و منسجم از  منابع ديني است. 

تفسير مقاصدي: تأکيد بر روح شريعت حفظ جان عقل مال دين و نسل   به عنوان  معيار اصلي فهم نصوص ديني مانع از تأويلهاي ظاهري و مبتني بر ظاهر ميشود. 

تأکيد بر شروط تکفير: نهادينه سازي مجدد شروط سخت گيرانه فقهي براي تکفير مانند:  بلوغ الحجه، ارتفاع شبهه صدور عناد و انکار ضروريات دين در ميان توده ها

7.2 .تقويت نهادهاي آموزشي اعتدال گرا 

تضعيف محافل افراطي با تقويت مراکز علمي معتبر و مردمي صورت ميگيرد. حمايت از الازهر و مراکز سنتي: پشتيباني از مؤسساتي مانند الازهر دارالعلوم ديوبند و  دانشگاه هاي زيتوني که در طول تاريخ پرچمدار اعتدال و تسامح بوده اند، براي ترويج  جهان بيني ميانه رو ضروري است. 

اصلاح برنامه هاي درسي: بازنگري در متون ديني که ممکن است به طور ناخواسته  تلقي هاي تکفيري را تقويت کنند. 

7.3. گفت وگوي بين مذهبي و وحدت اسلامي 

اجراي عملي اصول وحدت اسلامي بهترين سلاح در برابر تکفير است. گفت و گوهاي رسمي: تقويت نهادهاي رسمي گفت و گوي بين مذهبي مانند مجمع جهاني  تقريب مذاهب اسلامي براي شفاف سازي اختلافات و اثبات مشترکات اساسي.

 تشکيل جبهه واحد عليه خشونت: علماي مذاهب بايد         به طور علني و صريح اعمال  گروه هاي تکفيري را محکوم و رابطه ايماني خود را با ديگر مسلمانان تأييد کنند. 

7.4 .مسئوليت دولت ها و رسانه ها 

دولت ها و رسانه ها نقش مهمي در خشکاندن ريشه افراط گرايي دارند. کنترل فضاي رسانه اي: رسانه هاي نوين نبايد به عنوان بستري بدون نظارت براي ترويج  نفرت و اتهامات کفرآميز مورد استفاده قرار گيرند. 

اقدامات امنيتي و اصلاحي: دولتها بايد ضمن برخورد قاطع با خشونت ريشه هاي فکري  افراط گرايي را از طريق آموزش و اشتغالزايي هدف قرار دهند و فقر فرهنگي و اقتصادي را  کاهش دهند. 

 

نتيجه گيري 

پديده تکفير افراطي يکي از بزرگترين بلاياي فکري و اجتماعي است که در دوران معاصر  گريبانگير جهان اسلام شده است. اين پديده خلاف آموزه هاي قرآن و سنت نبوي است که  همواره بر حفظ خون مال و کرامت مسلمانان تأکيد داشته اند  بررسي ديدگاه علماي بزرگ اهل  سنت نشان ميدهد که معيار تکفير بايد بسيار سخت گيرانه و منحصر به انکار ضروريات دين  پس از اتمام حجت کامل باشد. متأسفانه تکفير افراطي امروز بيش از آنکه مبتني بر اعتقادات خالص ديني باشد، ابزاري در  دست گروههايي است که به دنبال اهداف سياسي کسب قدرت و ايجاد هرج و مرج داخلي هستند. آثار مخرب آن در قالب تفرقه جنگ داخلي و تخريب وجهه اسلام نمايان شده است.  مقابله با اين جريان نيازمند يک عزم ملي و امت محور است که بر پايه بازگشت به فهم معتدل  عقلانيت اجتهادي و وحدت عملي ميان مذاهب اسلامي بنا شود تنها از اين طريق ميتوان  شالوده هاي وحدت جامعه اسلامي را در برابر امواج سمي تکفير حفظ کرد. 

 

منابع 

قرآن کريم سوره حج آيه 69؛ سوره مائده آيه 105 سوره حجرات آيه (14) 

بخاري، محمد بن اسماعيل صحيح بخاري کتاب الايمان 

مسلم، مسلم بن حجاج صحيح مسلم، کتاب الايمان 

ابو حنيفه نعمان بن ثابت الفقه الأكبر. .4 

اشعري ابوالحسن مقالات الاسلاميين و اختلاف المصلين. 

ماتريدي ابومنصور كتاب التوحيد. 

ابن تيميه احمد بن عبد الحليم منهاج السنة النبوية في نقض كلام الشيعة والقدرية. 

قرطبي، محمد بن احمد الجامع لأحكام القرآن. 

ابوزهره محمد تاريخ المذاهب الاسلامية. 

قرداوي يوسف ظاهرة الغلو في الدين اسبابها وعلاجها. 

الازهري، محمد احمد الفكر التكفيري وأثره فى تمزيق المجتمع الاسلامي آثار معاصر) 

بديوي عبدالسلام اصول الدعوة في مواجهة الغلو والتطرف. 

مجمع الفقه الاسلامي قرارات و دراسات حول مفهوم الايمان والتكفير (مجموعه  مصوبات) 

الذهبي، شمس الدين سير اعلام النبلاء. 

الشاطبي، ابواسحاق الموافقات في أصول الشريعة. (جهت مبناي مقاصد)

 

کارشناس ارشد فقه و اصول