■  فاطمه سراوانی

خشکسالي يکي از بحران‌هاي بزرگ زيست‌محيطي است که نه‌تنها بر منابع طبيعي، بلکه بر ابعاد مختلف اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جوامع تأثيرات عميقي مي‌گذارد. استان گلستان با ويژگي‌هاي خاص اقليمي‌اش، يکي از مناطقي است که در سال‌هاي اخير به شدت با خشکسالي‌هاي متوالي مواجه بوده است. اين استان با منابع آبي سطحي و زيرزميني فراوان در گذشته، اکنون به يکي از مناطق آسيب‌پذير در ايران در زمينه تغييرات اقليمي تبديل شده است. تداوم خشکسالي در اين استان، چالش‌هاي جدي در بخش‌هاي مختلف به‌ويژه کشاورزي، تأمين آب شرب، محيط‌زيست و توسعه اقتصادي ايجاد کرده که تأثيرات منفي آن روز به روز در حال گسترش است. خشکسالي در گلستان از نيمه دوم دهه 80 و به‌ويژه از سال 1387 به‌طور محسوس آغاز شد و به تدريج شدت گرفت. در اين سال‌ها، ميزان بارندگي در استان حدود 20 درصد کاهش يافته است که البته اين عدد در سالهاي مختلف کاهش يا افزايش داشته است. اين کاهش بارندگي باعث ايجاد مشکلات عديده‌اي در بخش‌هاي مختلف استان شده است. استان گلستان که به منابع آبي سطحي و زيرزميني وابسته است، در سال‌هاي اخير به دليل برداشت‌هاي بي‌رويه از منابع زيرزميني و کاهش بارش‌ها با کاهش سطح آب‌هاي زيرزميني روبرو بوده است. به‌طوريکه در سال‌هاي اخير بسياري از چاه‌هاي کشاورزي و شرب خشک شده‌اند و در برخي مناطق، منابع آبي به شدت محدود شده است. تأثيرات خشکسالي بر بخش کشاورزي استان گلستان به‌ويژه در توليد محصولات اساسي مانند گندم، جو، برنج محسوس بوده است. در سال 1399، توليد گندم در استان به پايين‌ترين حد خود رسيد و حدود 40 درصد از اراضي کشاورزي استان تحت تأثير خشکسالي قرار گرفت. اين وضعيت، به‌ويژه در روستاهاي حاشيه‌اي که عمدتاً به کشاورزي وابسته هستند...

منجر به کاهش توليدات کشاورزي، کاهش درآمد و افزايش مهاجرت به شهرها شده است. در اين ميان، امنيت غذايي استان تحت تأثير قرار گرفته است. خشکسالي همچنين تأثيرات منفي زيادي بر تنوع زيستي استان گذاشته است. کاهش منابع آبي که براي حفظ تعادل زيستي در مناطق طبيعي استفاده مي‌شد، تهديدي جدي براي بسياري از گونه‌هاي گياهي و جانوري استان به شمار مي‌آيد. به‌ويژه در مناطق جنگلي و مرتعي استان که پوشش گياهي به دليل کمبود آب کاهش يافته، تخريب زيستگاه‌هاي طبيعي و کاهش تنوع زيستي اتفاق افتاده است. برخي گونه‌هاي خاص گياهي که در اين مناطق رشد مي‌کنند، در حال از دست دادن زيستگاه خود هستند که مي‌تواند به کاهش تنوع زيستي و حتي انقراض برخي از اين گونه‌ها منجر شود. يکي از ديگر مشکلات عمده ناشي از خشکسالي، کمبود آب شرب در برخي از شهرها و روستاهاي استان است. بسياري از مناطق استان به ويژه در شمال استان، با کاهش منابع آبي روبرو هستند که اين وضعيت باعث افزايش هزينه‌ها و فشار به زيرساخت‌هاي آبرساني شده است. در اين مناطق، مردم مجبور به استفاده از آب‌هاي غيرشرب و نامناسب براي مصارف روزمره شده‌اند که اين موضوع مي‌تواند موجب بروز بيماري‌هاي منتقله از آب و مشکلات بهداشتي جدي در مناطق روستايي گردد. در شرايط فعلي، بايد استراتژي‌هاي مؤثري براي مقابله با خشکسالي و سازگاري با آن در دستور کار قرار گيرد. يکي از اقدامات ضروري، افزايش بهره‌وري در استفاده از منابع آبي است. براي اين منظور، استفاده از روش‌هاي نوين آبياري مانند آبياري قطره‌اي و کاهش تبخير از منابع آبي مي‌تواند به حفظ منابع آبي کمک کند. همچنين تغيير الگوي کشت به محصولات مقاوم به خشکي و استفاده بهينه از منابع آبي در بخش کشاورزي مي‌تواند فشارها بر منابع آب را کاهش دهد و به کشاورزان کمک کند تا با چالش‌هاي خشکسالي بهتر مقابله کنند. در کنار اين اقدامات، تأمين منابع آب پايدار براي مصارف شرب نيز يکي از اولويت‌هاي اساسي است. توسعه سيستم‌هاي جمع‌آوري آب باران و استفاده از آب‌هاي بازيافتي در مناطق شهري و روستايي مي‌تواند به کاهش فشار به منابع آبي کمک کند. علاوه بر اين، سرمايه‌گذاري در بخش زيرساخت‌هاي آبي و ايجاد شبکه‌هاي توزيع آب کارآمد، از هدررفت منابع آبي جلوگيري مي‌کند و مي‌تواند به تأمين آب شرب مورد نياز مناطق مختلف استان کمک کند. سازگاري با خشکسالي نيازمند يک رويکرد منسجم و هماهنگ در سطوح مختلف است. در اين راستا، همکاري‌هاي بين‌بخشي و هماهنگي ميان نهادهاي دولتي، بخش خصوصي و جوامع محلي از اهميت ويژه‌اي برخوردار است. سياست‌هاي توسعه پايدار که بر استفاده بهينه از منابع طبيعي تأکيد دارند، مي‌تواند استان گلستان را در برابر تغييرات اقليمي مقاوم‌تر کند. همچنين آموزش و آگاه‌سازي مردم در خصوص راه‌هاي مقابله با خشکسالي و مديريت منابع آبي، مي‌تواند نقش مهمي در کاهش بحران‌هاي آبي ايفا کند. با توجه به استمرار خشکسالي و کاهش منابع آبي در استان، به وضوح و به طور کاملا محسوس مشاهده مي‌شود که اين بحران نه تنها بر کشاورزي و منابع طبيعي استان تأثير منفي گذاشته، بلکه در حال تبديل به يک تهديد جدي براي رشد و توسعه اقتصادي و اجتماعي استان است. کاهش توليدات کشاورزي، بحران آب شرب و تهديدات زيست‌محيطي از جمله پديده‌هايي هستند که به‌صورت مستقيم بر امنيت غذايي، اشتغال و رفاه عمومي تأثير مي‌گذارند. در اين شرايط، عدم توجه به مديريت بهينه منابع آبي و برنامه‌ريزي براي سازگاري با تغييرات اقليمي، مي‌تواند تبعات جبران‌ناپذيري به همراه داشته باشد. آثار منفي خشکسالي مي‌تواند موجب تشديد بحران‌هاي اجتماعي، افزايش نرخ مهاجرت، و در نهايت، کاهش کيفيت زندگي شهروندان استان گردد. از اين رو، ضروري است که با برنامه‌ريزي دقيق، اقداماتي عملياتي تاکيد مي شود اقداماتي عملياتي، براي حفظ منابع آبي، تقويت روش‌هاي کشاورزي مقاوم به کم‌آبي و استفاده بهينه از منابع موجود اتخاذ گردد. توصيه مي‌شود که مسئولين استان به جديت به اين بحران پرداخته و اقدامات لازم را در اولويت قرار دهند. در غير اين صورت، استان در مسير مشکلات اقتصادي، اجتماعي و زيست‌محيطي غيرقابل بازگشتي قرار خواهد گرفت.