سيدکاظم عبادي

بخش نخست: ليوان شرقي و ليوان غربي

دهستان ليوان از توابع بخش نوکنده شهرستان بندرگز و از روستاهاي مهم و با قدمت تاريخي بس کهن است.  برخي وجود آثاري از تکه هاي سفال در مهر قلعه، و يا وجود چند تپه باستاني از جمله تپه عبدالهي و دين تپه که در اطراف ليوان و روستاهاي اطراف وجود داشته، و يا قبرستان قديمي در جنوب ليوان شرقي، و يا گورستان تاريخي امامزاده حبيب الله، و يا جاده شاه عباسي معروف به خط کانه( کهنه) يا خط قديم و نهايتا ديده شدن آثار و بقاياي چند مکان تاريخي که در جنگل هاي جنوب هر دو ليوان شرقي و غربي مشاهده مي شود را، نشان از قدمت تاريخي دهستان ليوان مي دانند.

علاوه بر آثاري که برشمرده شد،  اسنادي ديگري هم وجود دارد که بيانگر پيشينه تاريخي دهستان ليوان مي باشند؛ از جمله متني است که به يازدهمين سال حکومت شاه اسماعيل صفوي ( بسال 919 هجري قمري) اشاره دارد که  بخشي از آن، ارتباط مستقيمي به ليوان دارد که آمده است:... تمامي يک ثلث مشاع از مجموع قريه معروفه نوکنده واقع در بلوک انزان از اعمال استرآباد که محدود است، غربا به *قريه لوان معروف به درود دار گوران* که کشيده است به خانه محمد بن باباعلي و خانه فخرالدين پولکي و کيله جوين...

در اين متن، نام ليوان به صورت لوان آمده و اين که، نام ديگر آن *درود دار گوران* بوده و جايگاه آن در غرب نوکنده ذکر شده است. و اين که اشاره به کيله شده که به معني مسير نهر و رودخانه است و اهالي ليوان هنوز هم به آن کيله مي گويند.

علاوه بر محوطه هاي باستاني و اسناد تاريخي، سفرنامه نويسان و گزارشگران داخلي و خارجي نيز اشارات جالب و مهمي در مورد ليوان دارند، از جمله *مکنزي* در سال 1859 ميلادي نوشته است:... گاه  از جاده عباسي مي گذشتيم ... سپس به منطقه بازي رسيديم که *چاپارخانه ليوان* در آنجا بود.

 مورد بسيار مهم در اين متن، وجود چاپارخانه در ليوان يعني اواسط دوران قاجار بوده است که حکم پست را نيز داشت.... شايد هم منظور نگارنده، استراحتگاه و يا چيزي شبيه کاروانسرا بوده است. در مجموعه خطي  کتابچه بياض خانوار و انفاس مملکت استرآباد که در سال 1276 هجري در دوران ناصرالدين شاه تحرير شده نيز آمده است که: ... ليوان 215 باب خانوار و 1190 نفر نفوس دارد. مرد زن دار 215، زن شوهردار 309، مرد بي زن 169، زن بي شوهر 64، پسر صغير 220، دختر کبير 56 و تعداد دختر صغير آن 166 نفر مي شوند.  در جزوه خطي  کتابچه نفوس استرآباد مربوط به سال 1296 هجري چنين آمده: *ليوان* خالصه ديوان اعلي....، اربابي حاجي آصف الدوله مرحوم مي باشد که در اواخر دوره سلطنت... آقا محمد خان حکم به ضبط و خالصه گرديده و فعلا قيمت دارد. تعداد نفوس 227 نفر است.

در سال 1326 ه. ق. در منطقه گلوگاه و ليوان غوغايي بر پا شد. زيرا منصوريانس تبعه روس را در اين ناحيه به قتل رسانده بودند. ...

روستاي ليوان به دليل اعتبار و جايگاهش در عهد قاجار، همچون ساير قراء بزرگ، قشون روستائي خاص خود را داشت که در برخي از منابع از جمله مکنزي،در سال 1275 ه. اشاره شده که... قواي پياده نظام استرآباد شامل....ليوان به سرکردگي اسدالله خان 9 نفر و ... بوده است. محمد حسن خان اعتماد السلطنه در عصر ناصرالدين شاه، قشون ايالت استرآباد را شامل چند دسته دانسته که يکي از آن، دسته ليواني و سينه سپهر جمعي اسدالله خان سرکرده بوده...است.

وکيل الدوله مقصودلو گزارشگر انگليسي ها در استرآباد هم  در طي 10 سال به چند واقعه مهم اشاره کرده از جمله اين که؛ در ذيقعده 1328 هجري قمري : قمارخانه انزلي در تهران قراء ليوان و هشتيکه را از سيف الملک 5 ساله به 30000 تومان اجاره کرده، قادرخان برادر او خواست ماليات بگيرد، اما اهالي آنجا شورش کرده و ندادند. از طرف ساعد لشکر چند توپچي براي گرفتن ماليات فرستادند. اما باز هم اعتنايي نکردند. دوباره چند سوار مامور کرده و رفتند و 1800 تومان ماليات ديواني گرفته و آمدند.

ربيع الاول 1336 هجري قمري: يعقوب علي سلطان ساکن ليوان،  اهالي و مخصوصا يک طايفه را خيلي اذيت مي کند. زراعت آنها را چاپيده و يک پيرمرد را کشته است.

محرم 1341 ه.ق.....سيف الملک پسر مرحوم سپهسالار قريه ليوان هشتيکه را در عوض بدهکاري به اداره تومانياس واگذار کرده. حال عده اي از رعاياي روس که از چکشلر آمده بودند، ترکمانان در منطقه گموش تپه آنها را غارت کردند و لخت وارد بندرگز گرديدند. بلافاصله 30 خانوار آنها را تومانياس در جنب قريه ليوان بلوک  داده و مشغول آبادي قلعه جديدي شده اند. اين تومانياس همان تجار و سرمايه دار بزرگي بود که در بندرگز کارخانه و تجارتخانه عظيمي داشت...

 *آقاي معطوفي* در مورد اين که چرا اين دهکده تاريخي تبديل به دو روستاي شرقي و غربي شده اند، مي گويد: اين نگارنده نه در متون و اسناد مطلبي را بدست آورد و نه در کار ميداني استدلال منطقي يافت. اصلا معلوم نيست چرا و در چه تاريخي اين دو پارچگي ايجاد شد. در منابع مکتوب دوره قاجار هم در تمام موارد به يک روستاي ليوان اشاره گرديده است. آنچه مسلم است آنکه مسائل طايفگي و نيز نقش‌حکمراني اربابان و زمينداران بزرگ در گذشته در اين انشقاق موثر بوده اند.

اما اطلاعات مربوط به دوران حاضر به تفکيک ارائه مي گردد: *ليوان غربي:* با موقعيت جغرافيايي 36 درجه، 43 دقيقه و 50 ثانيه عرض شمالي و 53 درجه،53 دقيقه و 17 ثانيه طول شرقي، از شمال به جاده اصلي و از جنوب به خط قديم (جاده شاه عباسي) از شرق به ليوان شرقي و از غرب به کهنه کلباد محدود مي گردد. جمعيت اين قريه در گذشته به طور عام در بالامله و پايين مله جاي مي گرفتند، امروز به طور عمده در آلومله (جنوب روستا)، عسکري مله و احمدي مله جمع شده و شامل اين خاندانها مي کردند. عسگري ( پر جمعيت ترين و ريشه ترک دارند)، احمدي، بهرامي، حيدري، ليواني، رضائي، مختاري، ذبيحي، موسوي، حسيني، حستي، صيادي، رهيده و چند خانوار ديگر. همچنين چند خانوار کودار با فاميل  ميرشکاري در اينجا حضور دارند.

 *ليوان شرقي:* در بافت اجتماعي اين روستا که شامل بالا محله(بيشتر جمالي ها) و پايين محله( اکثرا لشکر بلوکي ها و جمالي ها) مي شود. اين خاندانها به طور عمده زندگي مي کنند. جمالي، لشکربلوکي، طاهري، رياحي، حسيني، يدالهي، ملاح، يوسفي و مؤمني. البته چند خانوار گودار هم تا مدتي پيش در حوالي روستا مي زيستند. گويش اين روستا مثل ليوان غربي و ساير روستاهاي بلوک انزان طبري( مازندراني) بود که اهالي به غلط به آن هنوز گيلک مي گويند. امروزه اين گويش از غلظت افتاده و به فارسي محاوره اي نزديک تر مي گردد.

 اين روستا در ناحيه جلگه‌اي و در موقعيت جغرافيايي  36 درجه و 33 دقيقه عرض جغرافيايي و 53 درجه و 53 دقيقه طول جغرافيايي، از شمال به فاصله حدود 1.5 کيلومتر به جاده اصلي گرگان به تهران، و سپس گورستان تاريخي امامزاده حبيب الله، از جنوب به جاده قديم ( خيابان کهنه – جاده شاه عباسي)، شرقي به تلور و بعد نوکنده و از غرب هم به ليوان غربي محدود مي گردد...

ليوان شرقي يکي از روستاهاي بخش نوکنده شهرستان بندرگز در استان گلستان است. تا سال 1335ش، اين روستا بخشي از روستاي يکپارچه ليوان بود و پس از آن به دو واحد مستقل، ليوان شرقي و ليوان غربي، تقسيم شد.

روستاي ليوان شرقي از شمال به جاده سراسري و امامزاده حبيب‌الله، از جنوب به جاده تاريخي شاه‌عباسي و جنگل، از شرق به روستاي تلور و شهرستان نوکنده، و از غرب به روستاي ليوان غربي محدود مي‌شود.

براساس وقفنامه شماره 919ق، بلوک انزان از مناطق تابع استرآباد محدود به چهار جهت مشخص است. يک‌سوم مشاع از مجموع قريه معروفه نوکنده در بلوک انزان مذکور قرار دارد که از شرق به موضع جيپاکنده، از غرب به قريه ليوان (معروف به رودارگوران) منتهي مي‌شود و شامل خانه‌هاي محمد بن باباعلي، فخرالدين پولکي، کيله جوين و تودستان لوده سرکيل است و تا درياي قلزم، که معروف و مشهور است، امتداد دارد.

بر اساس گزارش‌هاي برخي از اهالي مطلع، نام اين روستا در اواخر دوره قاجاريه، به‌ويژه در دوران سلطنت احمدشاه، «لايوان» بوده است. در دوره سلطنت پهلوي اول، بنا به دلايلي که چندان روشن نيست و احتمالاً به‌منظور سهولت در تلفظ، نام روستا به تدريج به «ليوان» تغيير يافت؛ بنابراين «ليوان» در واقع تحريف‌شده «لايوان» است. برخي منابع اندک نيز نقل مي‌کنند که نام اصلي روستا برگرفته از نام يک تاجر روسي يا ارمني به نام لايوان است که در دوران قاجار در منطقه مي‌زيسته و به قطع درختان جنگل و شکار خوک اشتغال داشته است.

مکان اوليه روستاي ليوان در چند کيلومتري شمال و در آن سوي راه‌آهن قرار داشت، اما به دليل شيوع يک بيماري مسري و اپيدميک، اهالي ناچار به نقل مکان و استقرار در محل فعلي شدند. از آثار تاريخي روستاي ليوان شرقي مي‌توان به مَهَر قلعه در جنوب، تپه عبداللهي و دين تپه، آتشکده و سکونتگاه فريضه عبداللهي در شمال، قبرستان قديمي در جنوب، امامزاده حبيب‌الله بن موسي کاظم (ع) و گورستان تاريخي آن در شمال، جاده شاه‌عباسي معروف به «کانِه خط» (خط کهنه)، بلبل‌چشمه و مار قلعه (مر قلعه) در جنوب‌شرقي روستا اشاره کرد.