سيد محسن حسيني "برساووش"

در سال 2013 ميلادي، مجمع عمومي سازمان ملل متحد روز 5 دسامبر (14 آذر ماه) را به عنوان #روز_جهاني_خاک نامگذاري کرد. در اين روز در سراسر کشورهاي جهان و با هماهنگي سازمان فائو، به منظور توجه و فرهنگ‌سازي حفظ اين ماده حياتي، برنامه‌ها و مراسم متنوعي صورت مي‌گيرد. در ايران از 11 تا 17 آذر بعنوان #هفته- خاک نامگذاري شده است. نقش خاک در کره زمين به چهار وظيفه اصلي خلاصه مي شود که شامل: محيطي براي رشد گياهان، محيطي براي جمع‌آوري، تأمين و تصفيه آب، اصلاح‌کننده دماي هوا و زيستگاه ارگانيسم‌ها، است. صرفنظر از کاربردهاي متعدد اين ماده حياتي براي انسان، از جمله امنيت غذايي بشر، که پرداختن به آنها در بضاعت نگارنده نيست، از منظر صاحب اين قلم به‌عنوان کارشناس مسائل آب، رابطه حياتي و گسترده اي بين خاک و منابع آبي وجود دارد و حفاظت خاک، حلقه اي از زنجيره #مديريت- يکپارچه- منابع- آب محسوب مي شود که به برخي موارد اشاره مي شود :

1- خاک به عنوان يک منبع ذخيره آب،  بخشي از نزولات آسماني را در خود نگهداري مي کند و موجب عدم هدر رفتن آن از طريق تبخير شده، و ضمن تأمين بخشي از آب مورد نياز گياهان و محيط زيست، بتدريج بخشي از اين آب را در آبخوان هاي زيرزميني ذخيره کرده تا در مواقع لازم از آن استفاده شود.

2- در زمان بارش باران بويژه در بارش هاي با شدت زياد، ذرات خاک محافظت نشده از بستر خود جدا شده و همراه آب به پايين دست منتقل مي شود. در اين حال قدرت تخريبي سيلاب تشديد گرديده و اراضي، تأسيسات و آنچه در مسير سيلاب قرار دارد با شدت بيشتري تخريب مي شود.

3- پس از پايان سيل، رسوبات به جا مانده از سيلاب، مسير رودخانه ها را انباشته و آبگذري آن‌ها را کاهش داده و پل‌ها را با مشکل مواجه مي کند. اين موضوع ضمن ايجاد خطر مضاعف سيل براي مجاورين، براي لايروبي رودخانه و تنقيه پل‌ها نيازمند هزينه هاي سنگين و مستمر است.

4- بشر براي استفاده نابهنگام از آب در زمان نياز براي مصرف شرب، صنعت و کشاورزي و نيز کنترل سيلاب، سدهاي زيادي در بستر رودخانه ها احداث کرده است. ته نشين شدن خاکي که از مناطق بالادست همراه آب به محل سدها مي رسد، موجب پر شدن مخزن سدها و کاهش و اتمام عمر مفيد سدها شده و هزينه هاي عمده اي را بر جوامع انساني تحميل مي کند.

عوامل متعددي مانند استفاده نامناسب از روشهاي کشت، بي‌توجهي به کشت محصولات مناسب با هر منطقه و حوادث طبيعي، خاک را به سوي فرسوده شدن پيش مي‌برد. در اين حالت از ميزان مواد آلي آن که در تغذيه گياه مؤثرند کاسته مي‌شود، آب موجود در زير ريشه گياهان سريع‌تر تبخير شده و گياه براي ادامه حيات به چالش کشيده مي‌شود.

 ميانگين جهاني فرسايش خاک سالانه حدود 10 تن در هکتار است. در استان گلستان سالانه در مناطق جنگلي حدود 6 تن و در اراضي کشاورزي سالانه تا 17 تن در هکتار فرسايش خاک اتفاق مي‌افتد (در غرب استان 8 تن و در شرق استان 35 تن در هکتار). ميزان فرسايش خاک در اراضي شيبدار و بدون پوشش گلستان بيش از 30 تن در هکتار است.

در نوار جنوبي استان گلستان از بندرگز تا مراوه‌تپه 110 هزار هکتار اراضي زراعي کم بازده با شيب بيشتر از 14 درجه وجود دارد که در حال حاضر به‌عنوان تهديدي براي استان به شمار مي‌روند چه آنکه از طرفي اراضي، تأسيسات و نقاط جمعيتي زيادي در استان که در پاي اين اراضي شکل گرفته‌اند، همواره در معرض سيلاب پر رسوب ناشي از بارندگي بر سطح اين اراضي هستند و از سوي ديگر حجم بزرگي از خاک در بارش‌ها به آبراهه‌ها منتقل‌شده و در رودخانه‌ها و پشت سازه‌هاي تقاطعي و پل‌ها رسوب مي‌کند و ظرفيت آبگذري رودخانه‌ها را کاهش داده و نياز به لايروبي و ساماندهي رودخانه‌ها را افزايش مي‌دهد و در زمان سيل موجب آب‌گرفتگي اراضي و تأسيسات پيرامون رودخانه‌ها مي‌شود ونيز بخش زيادي از اين رسوبات در درياچه سدهاي مخزني و نيز پشت سدهاي انحرافي رسوب‌کرده و با کاهش ظرفيت سدها، ضمن تأثير منفي در برنامه‌ريزي آبگيري و مصرف آب سدها، عمر مفيد سدها را کاهش مي‌دهند.

 اجراي طرح‌هاي آبخيزداري به‌ويژه در حاشيه روستاهاي در معرض خطر، کاشت توامان درخت و بوته در اراضي شيبدار، اجراي اصول کشاورزي حفاظتي، تراس‌بندي کردن مزارع، کاشت محصولاتي مانند يونجه و گياهان دارويي که با يک سال کاشت براي چندين سال به شخم نياز ندارند، از کارهاي مهم حفاظت خاک است.

در خاتمه ذکر اين نکته ضروري است که با توجه به اينکه اراضي شيبدار استان گلستان در مناطقي واقع گرديده که از نظر اقليمي بارندگي حدود 500 ميلي‌متر در سال را شاهد هستند، لازم است گونه‌هاي گياهي را در نظر گرفت که نياز آبي آن‌ها کمتر از 5000 مترمکعب در سال بوده و نياز به آبياري نداشته باشند.

کارشناس مسائل آب